Bedrijven moeten wendbaar zijn in een ‘Chaordische Economie’
In de wereld van vandaag hebben zowel ‘chaos’ als ‘orde’ alsmaar vaker impact op bedrijven. Hoewel chaos een constante is in de economie, neemt die vandaag een meer internationale dimensie aan met snelle economische en niet-economische veranderingen (bv. opeenvolgende crisissen, technologische vooruitgang, klimaatverandering). Dat zorgt voor een turbulente en risicovolle omgeving en maakt dat overheden meer controle uitoefenen en orde willen scheppen via extra regelgeving en toezicht. De opkomst van deze zogenoemde ‘Chaordische Economie’ vraagt van bedrijven meer wendbaarheid en aanpassingsvermogen.
Wanneer men economen vraagt naar de volgende ernstige crisis, zullen zij waarschijnlijk verwijzen naar (1) een herhaling van feiten die zich in het verleden al hebben voorgedaan (bv. een zeepbel die uiteenspat, een onhoudbare ontwikkeling van publieke of private schuld, een grote bank die failliet gaat, een olieschok door geopolitieke spanningen) of (2) een escalatie/verslechtering van gebeurtenissen die zich vrij recent hebben voorgedaan of zich op dit moment voordoen (bv. de verspreiding van nieuwe varianten van het coronavirus, een opflakkering van de wereldwijde handelsoorlog, nieuwe bezorgdheid over de EMU-stabiliteit, een land dat net als het VK de EU verlaat, extreem weer door de klimaatverandering). Omdat feiten en gebeurtenissen nog vers in het geheugen liggen, zijn de meeste mensen ervan overtuigd dat de volgende crisis er vrij gelijkaardig zal uitzien en waarschijnlijk vooral opnieuw zijn oorsprong zal vinden in de economische of financiële sfeer.
Wat kan de volgende crisis uitlokken?
Uiteraard kunnen de vermelde voorbeelden effectief crisis-veroorzakende factoren zijn. Probleem is dat je zoveel dergelijke factoren kunt opsommen als je wilt, terwijl de waarschijnlijkheid dat elke factor zich voordoet moeilijk te kwantificeren is. Alleen refereren aan gebeurtenissen uit het verleden en heden om een toekomstige crisis te voorspellen, is ook een probleem. Zo’n manier van denken onderschat de kans dat er iets gebeurt wat nog nooit eerder is gebeurd of waar men nu niet aan denkt. Zogenoemde Zwarte Zwaan-gebeurtenissen (cf. het boek van Nassim Taleb uit 2007) zijn extreme gebeurtenissen die bij verrassing komen en een schadelijke, vaak blijvende impact hebben (bv. de terroristische aanslagen van 9/11, de tsunami van 2004 in Zuidoost-Azië, de financiële crisis van 2008, de kernramp van Fukushima in 2011, de pandemie in 2020-2021). Wat men niet weet of waaraan men niet denkt, kan veel belangrijker blijken te zijn dan wat men wel weet.
Geen van de hierboven vaak genoemde (meestal economische/politieke) factoren zal waarschijnlijk de eerste kandidaat zijn voor de volgende echte grote crisis. Elk jaar werkt het Wereld Economisch Forum (WEF) voor zijn Global Risks Report samen met deskundigen en besluitvormers uit de hele wereld om de meest urgente risico’s waarmee we worden geconfronteerd in kaart te brengen. In de 2021-editie valt slechts één van de tien grootste risico’s qua impact in de categorie ‘economisch’ (meer bepaald een schuldencrisis, zie tabel 1). Alle andere grote risico’s vallen onder de categorieën ‘maatschappelijk’ (zoals het uitbreken van een pandemie), ‘milieu’ (zoals het falen om de klimaatverandering te beperken en ons tijdig aan te passen), ‘geopolitiek’ (zoals een terroristische aanslag met massavernietigingswapens) en ‘technologisch’ (zoals het in elkaar klappen van cruciale IT-infrastructuur). Hoewel deze risico’s zelf niet-economisch van aard zijn, zijn de potentiële economische en financiële gevolgen zeer groot. Daarbij komt dat de mensheid, in tegenstelling tot de klassieke economische risico’s, veel minder bekwaam en ervaren is in het omgaan met dit soort niet-economische risico’s met een grote impact.
Leven in een VUCA-wereld
Niet-economische risico’s zijn er echter ook in overvloed (bijv. gegevensfraude of -diefstal, een watercrisis, grootschalige internationale migratie,…). Ze zijn grotendeels het gevolg van het feit dat de maatschappelijke en economische omgeving waarin we leven steeds meer VUCA wordt, wat staat voor Volatile (volatiel), Uncertain (onzeker), Complex (complex) en Ambiguous (vaag). Het acroniem werd eind jaren 90 algemeen gebruikt om de nieuwe realiteit van de wereld te beschrijven. Vandaag ziet de wereld er meer VUCA uit dan ooit, te wijten aan de toenemende snelheid waarmee de dingen veranderen. Verschillende krachten stuwen dit: voorbeelden zijn de voortdurende geopolitieke spanningen en meer structurele trends zoals de klimaatverandering, de vergrijzing en het steeds snellere tempo van de technologische vooruitgang.
VUCA vergroot de waarschijnlijkheid en de potentiële ontwrichtende gevolgen van grote crisissen, zoals diegene die in het Global Risks Report van het WEF worden genoemd. Het impliceert een toenemende kans dat iets wat nog nooit eerder is gebeurd of buiten iemands bewustzijnsveld ligt, zich zal voordoen (de zogenoemde unknown unknows). Als gevolg van VUCA en het in toenemende mate internationale en niet-economische karakter ervan, begeven individuele bedrijven zich in een erg turbulente en chaotische omgeving. Die heeft een aanzienlijke invloed op hun dagelijkse activiteiten en strategische beslissingen voor de langere termijn. VUCA-chaos kan finaal zelfs de continuïteit van bedrijven bedreigen.
Na de financiële crisis van 2008 en als antwoord op uitdagingen zoals de klimaatverandering en de technologische vooruitgang, implementeerden overheden massaal nieuwe wet- en regelgeving en toezichtsmechanismen (bv. m.b.t. gegevens- en privacybescherming, boekhoudnormen, fraudepreventie, milieukwaliteit, niet-discriminatie op de arbeidsmarkt, enz.). In de toekomst zal dat niet anders zijn. Deze toenemende overheidsinterventies zijn vaak van cruciaal belang voor het algemeen welzijn. Zij beschermen burgers en bedrijven tegen schadelijke zaken die zijzelf alleen niet kunnen voorkomen (de beperkingen in het kader van de pandemie zijn hiervan een illustratie). Maar meestal komen de interventies ook met hogere werkdruk en kosten voor de bedrijven. Bedrijven worden in de praktijk onderworpen aan een groeiende hoeveelheid wet- en regelgevende vereisten en administratieve procedures. Deze neiging naar controle en orde draagt op zich ook bij tot meer complexiteit en voedt zodoende de VUCA-wereld.
Steeds meer bedrijven opereren dan ook in wat we een ‘Chaordische Economie’ kunnen noemen. De term ‘chaordisch’ (cha van chaos en ord van orde), die we hier in een macro-economische context hanteren, werd in 1999 bedacht door voormalig VISA-CEO Dee Hock en is sindsdien een veelvuldig gebruikt modewoord in de managementliteratuur. Daarbij wordt een chaordische onderneming gedefinieerd als “an enterprise in which chaos and order are maintained in dynamic balance by virtue of an intentional process of management”.
Om te overleven en zich te onderscheiden in een Chaordische Economie moeten bedrijven wendbaar (agile) zijn en hun strategie voortdurend bijstellen. Dit betekent dat zij een antwoord moeten bieden op en controle moeten nemen over de veranderende omgeving. Door te anticiperen op en na te denken over wat gaat komen en zich daar strategisch op voor te bereiden, kunnen bedrijven enige zekerheid creëren voor zichzelf en daar voordeel uit halen tegenover minder wendbare (non-agile) concurrenten. Zoals al gesteld, is het vaak onmogelijk te voorspellen wanneer ontwrichtende gebeurtenissen zich zullen voordoen en is het dus moeilijk erop te anticiperen. Maar men zou zich op zijn minst bewust moeten zijn van hun potentieel verwoestende impact. Men zou er rekening mee moeten houden, niet als voorspellingen maar als stof tot nadenken. In sommige gevallen kunnen nieuwe tools zoals big data en artificial intelligence een helpende hand bieden bij het beheren van chaos en orde. De Chaordische Economie moet daarom niet als een bedreiging worden gezien. Integendeel, zij verbreedt het spectrum van mogelijke acties en kan, door creativiteit en innovatie te stimuleren, zelfs de weg openen naar een succesvolle toekomst... althans voor wendbare bedrijven.