Diversiteit in samenlevingsvormen onderschat in beleid
De voorbije decennia zijn huishoudens hard veranderd. Het klassieke ‘huwelijksgezin’ met mama, papa en twee kindjes is allang niet meer de norm en maakte plaats voor een lappendeken van vele niet-traditionele leefvormen. België is binnen Europa een van de landen waar de veranderingen zich het snelst doorzetten. De overheid speelt hier nog te weinig op in. Zij moet in haar beleid meer rekening houden met de gevolgen van de toenemende diversiteit inzake leefvormen en discriminatie ertussen zo veel mogelijk uitsluiten. Ook bedrijven focussen nog te sterk op het traditionele gezin en zullen alsmaar meer maatwerk moeten leveren naar meer diverse huishoudtypes toe.
Iedere tweede zondag in februari wordt het instituut huwelijk bejubeld in de vorm van de ‘Internationale dag van het huwelijk’. Veel redenen tot vieren zijn er evenwel niet. De levenslange verbintenis van het huwelijk is immers een vooruitzicht dat steeds minder mensen aantrekt. Sinds de jaren 70 hebben het wettelijk en meer nog het kerkelijk huwelijk en het daarbij horende klassieke gezin ook in België sterk aan belang ingeboet. In de plaats daarvan kwam een lappendeken van vele niet traditionele gezins- en samenlevingsvormen: ongehuwd (al dan niet wettelijk) samenwonen, nieuw-samengestelde gezinnen, alleenstaande ouders, LAT- en weekend-relaties, regenbooggezinnen, meergeneratiegezinnen, enzovoort.
Een en ander ging gepaard met een toenemende complexiteit en instabiliteit van de huishoudens. Concreet uitte dat zich in een sterke daling van de gemiddelde gezinsgrootte en in alsmaar meer kinderen die niet bij beide ouders wonen. Binnen Europa is België een van de landen waar de veranderingen inzake samenlevingsvormen zich het snelst doorzetten. Zo woont een kwart van de kinderen in België niet bij beide (getrouwde of samenwonende) ouders. Enkel in Denemarken en Letland ligt dat cijfer hoger. Samen met het VK en Ierland behoort België ook tot de EU-landen met een groot aandeel (meer dan 6%) alleenstaande ouders met kind(eren).
Het sterkst toenemende huishoudtype zijn de alleenstaanden zonder (inwonende) kinderen. In België maakt de groep ‘singles’ al meer dan een derde van alle huishoudens en bijna een vijfde van alle volwassenen uit. Die cijfers bevinden zich opnieuw ver boven het Europese gemiddelde. Deels gaat het om personen die in een transitie zitten van de ene naar de andere relatie, maar alsmaar vaker betreft het een langdurige of permanente leefsituatie. Als gevolg van de vergrijzing is er enerzijds een alsmaar grotere groep alleenstaande 65-plussers, meestal ouderen die hun partner hebben verloren. Opvallender is dat ook mensen in de jongere leeftijdscategorieën vaker, al dan niet bewust, alleen wonen. Zo is in België bijna twee op drie alleenstaanden jonger dan 65 jaar, tegenover iets meer dan de helft in de hele EU.
De meeste demografen voorspellen dat de waargenomen trends inzake nieuwe vormen van (samen)leven zich de komende decennia verder zullen accentueren. Meer bepaald gaan zij ervan uit dat de ‘verdunning’ van de huishoudens nog zal toenemen. Dat uit zich vooral in het feit dat partners (en hun kinderen) nog losser met elkaar zullen verbonden zijn, alsook in een verdere sterke toename van het aantal singles. Die ontwikkeling zal interageren met andere sociaaleconomische tendensen, zoals de vergrijzing van de bevolking, de toenemende internationale migratie en mobiliteit van burgers, de verstedelijking en nieuwe huisvestingsvormen. Ook innovaties inzake ICT, sociale netwerking en medische toepassingen zullen er allicht toe bijdragen dat de manier waarop mensen (samen)leven nog veelzijdiger wordt.
In België maakt het Federaal Planbureau in het kader van zijn jaarlijkse bevolkingsvooruitzichten prognoses over hoe de huishoudens er de komende decennia zullen uitzien (zie figuur). Het meest opvallend is de verder sterke toename, zowel absoluut als relatief, van de alleenstaanden (éénpersoonshuishoudens). In 2060, het einde van de voorspellingshorizon, bedraagt hun aandeel 42% van alle huishoudens, tegenover 34% vandaag. Ook het aandeel van samenwonende koppels en éénoudergezinnen neemt verder toe, ten koste van de gehuwde koppels. Er is geen verdere opsplitsing van de categorie samenwonende koppels, maar verwacht kan worden dat de toename ervan zal gepaard gaan met nog meer nieuwsamengestelde koppels en gezinnen.
Figuur 1 - Evolutie diverse huishoudtypes in België 1990-2060 (aantallen in 100.000)
Bron: KBC Economic Research gebaseerd op cijfers van het Federaal Planbureau
Grote gevolgen en uitdagingen
De snel en sterk wijzigende situatie inzake samenlevingsvormen zorgt voor belangrijke sociaalmaatschappelijke en economische veranderingen.1 Zo gaat de achteruitgang van het traditionele gezin en de forse toename van het aantal alleenstaanden gepaard met een hoger risico inzake armoede en sociale uitsluiting. Zwakkere banden ondermijnen immers de solidaire zorg van en voor familieleden. Volgens Eurostat-cijfers maken singles in België met ongeveer een derde van alle huishoudens toch bijna de helft van alle armen uit. Verder is er ook een grote impact op het milieu. Gemiddeld kleinere en instabielere huishoudens zorgen, per hoofd van de bevolking, voor beduidend meer energie- en waterconsumptie, afvalproductie, vervoersstromen en woningeenheden. Inzake huisvesting dreigt ook een toenemende mismatch tussen het beschikbare woningbestand en de woningnoden van de huishoudens. De gezinsverdunning, en meer bepaald het toenemende aantal alleenstaanden, vereist vooral meer kleine woningen. Nieuwe samenlevingsvormen zullen alsmaar meer flexibilere vormen van (samen)wonen vergen, zoals bijv. co-housing. Aangezien beslissingen over de aankoop van een wagen, voeding, enz. veelal op het niveau van de huishoudens worden genomen, hebben de veranderingen inzake (samen)leven ten slotte ook een belangrijke impact op toekomstige consumptiepatronen. De nog meer heterogene samenstelling van de huishoudens zal zorgen voor een fragmentatie van behoeften, met meer producten en diensten op maat van de diverse huishoudtypes.
De vermelde veranderingen leiden tot aanzienlijke uitdagingen, zowel voor de overheid als bedrijven. Hoewel het klassieke gezin niet langer de norm is, is het dat wel nog grotendeels voor het overheidsbeleid. De overheid moet in haar beleid meer rekening houden met de gevolgen van de toenemende diversiteit inzake leefvormen en zorgen voor meer leefvormneutrale wet- en regelgeving. Discriminatie tussen leefvormen bestaat vandaag bijvoorbeeld nog in de vorm van een hogere belastingdruk bij singles. Ook bedrijven hanteren nog vaak traditionele modellen van consumentensegmentering die te weinig rekening houden met nieuwe meer complexe en dynamische vormen van (samen) leven. De veranderingen zullen hen dwingen om alsmaar meer producten en diensten aan te bieden op maat van de specifieke behoeftes en voorkeuren van snel wijzigende huishoudtypes. Dit geldt in het bijzonder voor de sterk toenemende groep van alleenstaanden.
